Thầy Then thực hiện nghi lễ cúng Then tại nhà sàn Tày.

Nghi lễ cổ truyền

Nghệ nhân dân gian Ma Thanh Sợi (Nghĩa Đô, Bảo Yên) chia sẻ: “Từ xa xưa đến nay, người Tày Bảo Yên trong các bản duy trì nghi lễ cúng Then như một hoạt động tâm linh gắn liền với những quan niệm nhân sinh trong cuộc sống của con người, là không gian kết nối giữa con người với ba tầng Mường là Mường nước, Mường đất, Mường trời, nơi con người gửi gắm những mong ước về một cuộc sống ấm no, hạnh phúc”.

Theo lời kể của các thầy Then trong các bản Tày ở Bảo Yên, tuỳ vào mỗi địa phương thì cách thức tổ chức nghi lễ cúng Then cũng khác nhau. Đồng thời, cúng Then có nhiều nghi lễ khác nhau, tùy thuộc vào nguyện vọng của từng gia đình mà tổ chức lễ cúng. Có lễ Then cấp sắc, cúng Then giải hạn, lễ cúng mụ, lễ cúng tổ tiên, then gọi vía, then cầu an, lễ cúng nối số, kéo số...Căn cứ vào lễ cúng đó mà gia chủ chọn mời thầy Mo, thầy Tào hay thầy Then về giúp gia đình làm lễ. Nghi lễ cúng Then được tổ chức bất kỳ thời gian nào trong năm, tùy thuộc vào sự lựa chọn chủ đề, thời gian cúng của gia chủ.

Để tổ chức một lễ cúng Then diễn ra đúng nghi lễ, gia chủ ngoài công việc chuẩn bị các lễ vật, trang trí không gian cúng thì một việc rất quan trọng là đi mời thầy Then về giúp gia đình cúng lễ. Đại diện gia đình đến nhà thầy Then làm thủ tục dắt ngựa đón thầy Then. Ngựa được làm tượng trưng bằng giấy màu cùng lễ vật. Khi đến nhà, gia chủ báo cáo với thầy Then về nguyện vọng của gia đình, nội dung lễ cúng để mong thầy Then sẽ đến nhà làm lễ giúp. Khi nhận lời gia chủ, trước khi đi, thầy Then phải thắp hương, đặt lễ vật lên ban để cúng Mo bàn, trình các tướng, các thánh cho phép rồi mới rời nhà đi cúng.

Không gian lễ cúng Then rất độc đáo và linh thiêng.

Khi đi làm lễ cúng, thầy Then phải mang theo những nhạc cụ, những vật rất quan trọng, không thể thiếu khi tiến hành nghi lễ đó là cây đàn tính, chùm quả nhạc, mũ áo, hòm then, khăn, bát nước cây Thanh thảo. Nếu thiếu một trong những vật trên, nghi lễ cúng then sẽ mất đi sự linh thiêng. Khi đến nhà, thầy Then hướng dẫn gia chủ chọn vị trí đặt lễ cúng.

Nơi chọn không được đặt lên bàn thờ thần linh, gia tiên mà phải đặt phía ngoài ban thờ, thầy Then ngồi song song với ban thờ. Không gian lễ cúng sẽ được treo, dán tranh vẽ các tướng, thánh nhà trời, 2 con én, bát hương, chén nước và không thể thiếu bát nước Thanh thảo cùng với lệnh sắc, thẻ, bằng. Xung quanh có thể căng những tấm thổ cẩm được người Tày dệt nhiều màu sắc để tạo cho không gian đậm chất cổ truyền, huyền ảo. 

Công việc trang trí không gian cúng xong, thầy Then sẽ hướng dẫn gia chủ bày lễ vật cúng. Tùy vào các lễ cúng mà sắm sửa, chuẩn bị lễ vật cho đầy đủ. Các lễ vật không quá cầu kỳ mà chủ yếu là những nguyên liệu, sản vật do bàn tay con người làm ra. Trong đó, cần có gà luộc, lợn, xôi, rượu, gạo, muối, bánh kẹo, tiền vàng hương, bánh dày, hoa quả, vải, giấy màu để làm quần áo, mũ cho các quan. Khi thầy Then ngồi vào vị trí để làm lễ, cần có nàng then ngồi cạnh để hầu then. Nàng then là người trẻ chưa lấy chồng hoặc người phụ nữ có tuổi nhưng phải có tâm, có đức. Mỗi nghi lễ cần từ 1-2 nàng then ngồi hầu cận thầy Then.

Thầy Then cầm quạt và xóc chùm quả nhạc khi cúng Then.

Độc đáo cách diễn xướng

Nghi lễ bắt đầu, thầy Then trong trang phục mũ áo Then sẽ tấu đọc lời cúng then cùng với các động tác luôn phiên các nhạc cụ. Khi thì đánh đàn tính, lúc thì tay trái cầm quạt, tay phải cầm chùm quả nhạc, vừa vung quạt vừa xóc chùm quả nhạc, vừa đưa nghiêng, cúi người theo nhịp. Cứ như thế, đều đều các động tác, thầy Then sẽ thực hiện các bài cúng theo từng ngôi thứ trong tín ngưỡng cúng then.

Có những đoạn, thầy Then thăng hoa, nhập vào các tướng, các thánh thì không gian nghi lễ càng trở nên huyền bí, linh thiêng. Thầy Then có lúc dừng lại hút thuốc, ăn trầu, uống rượu. Các nàng then ngồi bên cạnh sẽ thực hiện giúp thầy Then châm thuốc, mời trầu, mời rượu. Lễ cúng Then có thể bắt đầu từ 20 giờ tối hôm trước cho đến 7 giờ sáng hôm sau mới hoàn thành.

Thầy Then ở vùng Bảo Yên trong bộ trang phục màu đỏ khi làm lễ cúng Then.

Càng về đêm, không gian xung quanh nhà sàn càng yên tĩnh, tất cả đều tập trung vào không gian cúng then và thầy Then cùng âm thanh nhạc cụ, lời then càng trở nên vang vọng, càng trở nên thiêng liêng. Các thành viên trong gia đình ngồi xung quanh lễ Then. Khi đến vía của ai (gồm vía Mường trời, vía Mường đất, vía Mường nước) thì người đó tiến lên gần thầy Then để đội lễ và được thầy Then ban ấn. Thầy Then cúng bằng ngôn ngữ bản địa, lời cúng có vần nhịp, rõ ràng, rành mạch, vang vọng, như lời tấu lên các quan, tướng, thánh nhà trời ý nguyện, lời cầu mong của con người.

Sáng hôm sau, khi lễ cúng Then đã xong, gia chủ làm một mâm cơm để thầy Then cúng khao quân, làm lễ tạ thổ công, mời tổ tiên ăn cơm. Sau đó, thầy Then làm lễ buộc vía bằng sợi chỉ đỏ cho tất cả các thành viên trong gia đình. Khi xong, nghi lễ cúng Then đã hoàn tất. Theo các thầy Then trong các bản Tày ở Bảo Yên thì nghi lễ cúng Then bất kỳ nội dung nào đều phải thực hiện tuần tự các bước, không được làm tắt hay qua loa. Gia chủ tổ chức nghi lễ phải xuất phát từ cái tâm của cả gia đình và phải thành tâm khi ngồi cúng.

Theo lời kể của thầy Then Ma Văn Đồng (Nghĩa Đô): “Thầy Then từ khi trở thành thầy đến khi đi giúp các gia đình cúng Then phải có tâm chứ không được mặc cả tiền bạc, phải trưởng thành từ gia đình có truyền thống làm thầy Then. Trong quá trình đó, thầy Then phải tự học hỏi những kiến thức về nghi lễ cúng Then”.

Trang trí bàn thờ cúng Then.

Thể hiện những triết lý nhân sinh

Khói hương thơm ngát lan tỏa khắp không gian nhà sàn, hòa vào âm thanh của tiếng đàn tính, của chùm quả nhạc và lời cúng của thầy Then tạo nên một không gian lắng đọng và đậm chất tâm linh. Khói hương, lời cúng then như sợi dây vô hình mà linh thiêng, huyền ảo, kết nối cõi trời, cõi đất, cõi nước và cõi nhân gian. Nghi lễ cúng then là sự kết hợp kỳ diệu giữa hát Then, diễn xướng, trang phục, lễ vật và điều quan trọng nhất là những triết lý nhân sinh được con người gửi gắm vào những lời cúng Then.

Con người như đang được tấu lên Mường trời những cầu mong về một cuộc sống ấm no, hạnh phúc, tai qua nạn khỏi, cầu mong cho mưa thuận gió hòa để mùa màng bội thu, cầu mong cho linh hồn của tổ tiên được an vị nơi suối vàng, mong cho con trẻ được bà mụ nâng đỡ, chở che mà lớn khôn...Thầy Then như hòa vào linh hồn của trời đất mà tâu bẩm với thánh thần, với quan tướng nhà trời ý nguyện của con người.

Nghi lễ cúng then của đồng bào Tày vùng Bảo Yên là một nghi lễ đậm chất tâm linh, là sự hội tụ sinh động nhất các sắc màu văn hóa cổ truyền đặc trưng của người Tày như hát Then, đàn tính, âm nhạc, trang phục, nghi lễ, tín ngưỡng. Và một yếu tố quan trọng không thể thiếu đó là giá trị nhân văn cao đẹp đậm sâu trong nghi lễ cúng Then. Đó là khát vọng muôn đời của con người về cuộc sống an vui, no đủ, là sự biết ơn các lực lượng siêu nhiên tối cao đã che chở, ban tài lộc cho con người, là sự tri ân công đức của tổ tiên được người Tày nơi đây gửi gắm trong nghi lễ./.