Đồn Bắc Hà được biết đến là công trình quân sự của thực dân Pháp xây dựng trên vùng đất Bắc Hà những năm cuối thế kỷ XIX, có quy mô lớn trong hệ thống đồn trú của thực dân Pháp trên địa bàn tỉnh Lào Cai. Các công trình trong Đồn Bắc Hà được bố trí, sắp xếp theo hình xoáy ốc từ thấp lên cao, với lớp tường rào bằng dây thép gai bên ngoài cùng, tiếp đến là lớp tường thành bảo vệ, bao quanh đồn có nhiều chòi canh gác cùng lối ra vào. Bên trong đồn có nhiều kiến trúc với chức năng khác nhau, hình thành nên hệ thống khép kín nhằm phục vụ quân Pháp khi chiếm đóng tại Bắc Hà.

Quang cảnh Lô cốt Đồn Bắc Hà

Đồn Bắc Hà nằm gọn trên 1 quả đồi, ngay tại trung tâm thị trấn Bắc Hà, cách đền Bắc Hà khoảng hơn 1km, từ đây có thể quan sát bao trọn khu vực xung quanh thị trấn Bắc Hà. Nơi đây còn nhiều dấu tích của 1 căn cứ quân sự do người Pháp xây dựng từ năm 1894 nhằm mục đích bình định cai trị Bắc Hà và khu vực xung quanh.

Qua các hình ảnh tư liệu lịch sử và khảo sát thực tế cho thấy, Đồn Bắc Hà là một công trình đồn trú quân sự có quy mô lớn trong hệ thống đồn trú của thực dân Pháp trên địa bàn tỉnh Lào Cai. Các công trình trong Đồn Bắc Hà được bố trí sắp xếp theo hình xoáy ốc từ thấp lên cao, tường rào bằng dây thép gai bên ngoài cùng, tiếp đến là lớp tường thành bảo vệ bao quanh đồn có nhiều chòi canh gác cùng lối ra vào. Bên trong đồn có nhiều đơn nguyên kiến trúc với chức năng khác nhau, hình thành nên hệ thống khép kín bên trong nhằm phục vụ quân Pháp khi chiếm đóng tại Bắc Hà.

Ngày 12/03/1950 Tỉnh uỷ quyết định thành lập Ban cán sự Đảng huyện Bắc Hà. Ban cán sự đảng Bắc Hà đã nhanh chóng lãnh đạo Nhân dân các dân tộc chuẩn bị kháng chiến với tinh thần toàn dân, toàn diện. Ngày 10/9/1950 chiến dịch Lê Hồng Phong màn II khai cuộc. Bộ đội ta từ Nghĩa Đô - Bảo Yên tiến về Bắc Hà. Trải qua nhiều cuộc chiến đấu oanh liệt, trước sức mạnh của bộ đội cùng với lực lượng dân quân du kích địa phương, đồng thời trước sự thất bại của quân Pháp ở mặt trận Đông Khê ngày 18/9/1950, vào hồi 20 giờ ngày 20/9/1950 thực dân Pháp đốt Đồn Bắc Hà bắt đầu tháo chạy, Bắc Hà chính thức được giải phóng.

Đồn Bắc Hà xưa (Ảnh tư liệu)

Trong suốt quá trình xâm chiếm thuộc địa tại Bắc Hà, thực dân Pháp đã sử dụng Đồn Bắc Hà là trung tâm hành chính để điều hành toàn bộ hoạt động chính trị, quân sự của cả vùng đồng thời là bàn đạp để đánh chiếm sang phía vùng Hà Giang. Đến năm 1950, huyện Bắc Hà được giải phóng đã chấm dứt chế độ đô hộ của thực dân Pháp tại đây, đồng thời cũng xóa bỏ vai trò của đồn Bắc Hà, mở ra cho Nhân dân các dân tộc Bắc Hà một thời kì mới, khẳng định công lao to lớn của Ban cán sự đảng huyện trong việc lãnh đạo nhân dân các dân tộc trong huyện đoàn kết phối hợp cùng bộ đội chủ lực lật đổ bọn tay sai phản động và thực dân Pháp xâm lược, giải phóng quê hương.

Trải qua thăng trầm của lịch sử, hiện tại, các công trình thuộc Đồn Bắc Hà đã bị phá hủy hầu hết, chỉ còn lại một phần trong số các công trình đó như: lô cốt, bể nước ba ngăn ở trung tâm đỉnh đồi; một đường hầm ở phía Nam di tích và hệ thống kè móng bao quanh Đồn. Các công trình này chỉ còn phần tường, hệ thống mái và nền không còn. Một số công trình chỉ còn lại dấu tích của nền móng như: Nhà Quan Ba, chuồng ngựa, nhà lính.

Việc công nhận Đồn Bắc Hà là Di tích lịch sử cấp tỉnh rất có ý nghĩa, không chỉ thu hút đông đảo du khách tới tham quan, khám phá, mà còn được xem là “địa chỉ đỏ” giáo dục truyền thống lịch sử cách mạng, tinh thần yêu nước cho thế hệ trẻ hôm nay và mai sau.

Theo đó, UBND tỉnh Lào Cai giao Sở Văn hoá, Thể thao và Du lịch, UBND huyện Bắc Hà xây dựng phương án bảo vệ, quản lý, tu bổ và sử dụng di tích Đồn Bắc Hà theo đúng quy định hiện hành của nhà nước.