CTTĐT - Trong dòng chảy phát triển mạnh mẽ của chuyển đổi số, Lào Cai – vùng đất nơi địa đầu Tổ quốc không chỉ tiên phong trong xây dựng chính quyền số, đô thị thông minh mà còn đang kiên trì và sáng tạo với một hành trình đầy ý nghĩa: Số hóa di sản văn hóa.
Giữ hồn di sản trong không gian số
Trong bối cảnh toàn cầu hóa và cách mạng công nghiệp 4.0, việc bảo tồn di sản văn hóa không thể tiếp tục theo phương thức truyền thống đơn thuần mà cần được chuyển hóa sang môi trường số hóa – nơi dữ liệu được lưu trữ, chia sẻ, khai thác và phục vụ cho nhiều mục tiêu phát triển khác nhau. Đây không chỉ là bước đi tất yếu để bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống, mở ra cơ hội tiếp cận mới, lan tỏa giá trị văn hóa truyền thống tới cộng đồng, đặc biệt là thế hệ trẻ.
Lào Cai – vùng đất biên giới phía Tây Bắc của Tổ quốc – nổi bật với sự đa dạng về văn hóa của 25 dân tộc, sở hữu một kho tàng di sản văn hóa đồ sộ, phong phú cả về vật thể và phi vật thể. Những điệu múa xòe rộn ràng, tiếng khèn Mông tha thiết, nghệ thuật thêu thùa, làm tranh thờ, các nghi lễ Then, cấp sắc, tảo mộ... không chỉ là tài sản văn hóa mà còn là ký ức sống động về cộng đồng, lối sống, tín ngưỡng và tri thức bản địa. Song cùng với sự phát triển của xã hội hiện đại, không ít di sản đang đứng trước nguy cơ mai một nhanh chóng nếu không kịp thời gìn giữ bằng phương pháp khoa học và công nghệ tiên tiến.
Ngay từ năm 2021, trong khuôn khổ thực hiện Đề án số 3 “Phát triển văn hóa, du lịch tỉnh Lào Cai giai đoạn 2021–2025”, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh đã triển khai Dự án “Sưu tầm, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa phi vật thể dân tộc thiểu số tỉnh Lào Cai”. Một trong những nội dung trọng tâm là số hóa các tư liệu đã sưu tầm được, bao gồm: ghi hình, thu âm các làn điệu dân ca, dân vũ; chụp ảnh các bộ trang phục truyền thống; tạo lập hồ sơ số về các nghệ nhân dân gian; xây dựng cơ sở dữ liệu di sản phi vật thể. Việc này không chỉ giúp bảo tồn nguyên trạng và lâu dài các giá trị di sản mà còn tạo điều kiện cho người dân, du khách, nhà nghiên cứu dễ dàng tiếp cận, tương tác, khai thác và trải nghiệm. Nhờ đó, di sản được "sống" trong không gian số, vượt qua ranh giới địa lý và thời gian, trở nên gần gũi hơn với công chúng, đặc biệt là thế hệ trẻ.
Gìn giữ tinh hoa văn hóa bằng công nghệ: Nghệ nhân dân tộc đang thêu hoa văn truyền thống, trong khi cán bộ kỹ thuật ghi hình để phục vụ số hóa – một minh chứng sống động cho sự kết hợp giữa tri thức bản địa và tiến bộ số
Đến nay, công tác bảo tồn di sản văn hóa đã có những bước tiến đáng ghi nhận. Đến nay, Bảo tàng tỉnh đã sưu tầm, lưu trữ và bước đầu số hóa hơn 22.000 hiện vật và ảnh tư liệu; thực hiện quay dựng 9 video chuyên đề về văn hóa truyền thống các dân tộc như Phù Lá, Hà Nhì, Dao, Mông, La Chí…; phục dựng và bảo tồn nhiều lễ hội truyền thống, dân ca, dân vũ và nghề thủ công; lập 5 hồ sơ di sản văn hóa phi vật thể quốc gia về nghề làm trang phục, nghệ thuật trang trí và tri thức dân gian. Những kết quả này cho thấy nỗ lực rõ rệt của địa phương trong việc lưu giữ ký ức văn hóa dân tộc.
Khó khăn, thách thức và những bước đi tiếp theo
Nhìn một cách toàn diện, quá trình số hóa di sản tại Lào Cai còn mới ở bước khởi đầu, thiếu tính hệ thống. Dữ liệu di sản chưa được chuẩn hóa và liên thông, chưa hình thành cơ sở dữ liệu tích hợp toàn tỉnh. Một số sản phẩm số hóa chủ yếu phục vụ mục tiêu lưu trữ nội bộ, chưa được tổ chức thành nền tảng mở, thân thiện với người dùng. Việc ứng dụng công nghệ mới như quét 3D, thực tế ảo (VR), thực tế tăng cường (AR), trí tuệ nhân tạo (AI) vào bảo tồn và giới thiệu di sản còn ít. Năng lực và nhân lực phục vụ số hóa còn hạn chế; việc chuẩn hóa, số hóa khối lượng lớn tư liệu đòi hỏi kinh phí và kỹ thuật cao. Điều này làm hạn chế khả năng tiếp cận của công chúng cũng như giảm cơ hội khai thác giá trị di sản trong phát triển du lịch văn hóa và giáo dục cộng đồng.
Trong bối cảnh chuyển đổi số đang trở thành trục phát triển chiến lược, tỉnh Lào Cai xác định: Số hóa di sản không chỉ dừng lại ở bảo tồn, mà còn tạo tiền đề để phát huy giá trị văn hóa một cách linh hoạt và hiện đại. Việc số hóa di sản là một hợp phần quan trọng của tiến trình xây dựng chính quyền số, kinh tế số và xã hội số. Việc bảo tồn, khai thác và quảng bá di sản phải gắn chặt với mục tiêu phát triển bền vững, không chỉ giữ lại ký ức văn hóa mà còn tạo động lực cho tăng trưởng du lịch, giáo dục truyền thống, khơi dậy niềm tự hào dân tộc trong mỗi người dân.
Trước thực tế đó, Lào Cai xác định cần có giải pháp đồng bộ và bền vững, trong đó chú trọng xây dựng và hình thành cơ sở dữ liệu di sản văn hóa dùng chung toàn tỉnh, có khả năng tích hợp với Cổng du lịch thông minh và các nền tảng dữ liệu quốc gia. Tất cả các hiện vật, tư liệu, lễ hội, tri thức dân gian... cần được số hóa theo định dạng thống nhất, có thể truy cập qua internet, có giao diện thân thiện và ứng dụng đa nền tảng. Đặc biệt, cần đầu tư số hóa 3D các di tích trọng điểm như Dinh Hoàng A Tưởng, đền Thượng, thành cổ Nghị Lang, khu di tích Soi Cờ – Soi Giá... Các sản phẩm này nên được kết hợp với công nghệ thực tế ảo để phục vụ triển lãm số, tham quan ảo, giáo dục trải nghiệm và du lịch thông minh.
Trải nghiệm di sản bằng công nghệ số
Về nguồn nhân lực, cần tổ chức các lớp đào tạo, tập huấn chuyên sâu về kỹ năng ghi chép, biên tập, chỉnh sửa, xử lý ảnh số, dựng phim, xây dựng mô hình 3D cho cán bộ văn hóa cơ sở. Phát huy vai trò của cộng đồng trong việc sưu tầm, kể lại, phục dựng và giới thiệu di sản bằng tiếng bản địa, hình ảnh, âm thanh, video,... Kết nối hợp tác với các trường đại học, viện nghiên cứu, doanh nghiệp công nghệ trong và ngoài nước để huy động nguồn lực, công nghệ và chuyên môn cho công tác số hóa. Triển khai các chương trình truyền thông sáng tạo như triển lãm ảo, lễ hội văn hóa số, các cuộc thi kể chuyện số bằng tiếng dân tộc, kết hợp mạng xã hội và nền tảng trực tuyến để lan tỏa rộng rãi hơn nữa vẻ đẹp văn hóa vùng cao.
Hành trình số hóa di sản văn hóa của Lào Cai không chỉ là câu chuyện của công nghệ, mà còn là hành trình gìn giữ bản sắc, làm mới cách tiếp cận văn hóa, để mỗi người dân – đặc biệt là thế hệ trẻ – thấy tự hào và gắn bó hơn với nguồn cội.
Lào Cai đang từng bước hiện thực hóa khát vọng“Biến di sản thành tài sản”, không chỉ để lưu giữ cho mai sau, mà còn để phát triển bền vững, hội nhập sâu rộng trong kỷ nguyên số hóa toàn cầu. Việc số hóa di sản văn hóa không chỉ vì di sản, mà còn vì tương lai của một cộng đồng biết yêu quý quá khứ và biết cách truyền nó đến tương lai bằng ngôn ngữ công nghệ.